Πώς γεννιέται η εμπιστοσύνη; Πότε το «εγώ» αρχίζει να ξεχωρίζει από το «εσύ»; Και τι συμβαίνει όταν λείπει η παρουσία που ρυθμίζει, που καθρεφτίζει, που περιέχει; Η ανθρώπινη ανάπτυξη δεν είναι μια απλή γραμμική πορεία από το βρέφος στον ενήλικα. Είναι μια διαδρομή σχέσεων, αφής, βλέμματος και συναισθηματικών ρηγμάτων. Η θεραπεία Gestalt μάς προσκαλεί να δούμε την εξέλιξη του ανθρώπου όχι μέσα από στατιστικά στάδια, αλλά μέσα από ζωντανές στιγμές επαφής και αποχωρισμού, που χτίζουν – ή πληγώνουν – τον εαυτό. Στο παρακάτω άρθρο, θα ξεδιπλώσουμε την αναπτυξιακή πορεία από τη γέννηση ως την πρώιμη ταυτότητα, μέσα από έναν βαθιά φαινομενολογικό και σχεσιακό φακό. 

Η Ανθρώπινη Ανάπτυξη Μέσα από το Πρίσμα της Θεραπείας Gestalt

Ένα φαινομενολογικό και σχεσιακό μοντέλο προσέγγισης της πρώιμης ζωής

Από τη βιολογία στην εμπειρία

Η ανθρώπινη ανάπτυξη έχει αποτελέσει αντικείμενο εντατικής μελέτης για δεκαετίες, κυρίως από την πλευρά της ψυχολογίας και της ψυχοθεραπείας. Κλασικές θεωρίες όπως εκείνες του Freud, του Erikson, του Kohlberg, του Piaget και του Maslow προσφέρουν διαφορετικές οπτικές για τη διαμόρφωση του ανθρώπινου ψυχισμού. Ωστόσο, η κοινή τους αφετηρία είναι ότι μελετούν τον άνθρωπο ως ξεχωριστή, αυτόνομη μονάδα, συχνά αποκομμένη από το πεδίο – το περιβάλλον, τις σχέσεις, τη σωματικότητα και τον συναισθηματικό τόνο της εμπειρίας.

Σε αντίθεση με αυτές τις προσεγγίσεις, η θεραπεία Gestalt αντιμετωπίζει την ανάπτυξη ως μια σχεσιακή και βιωματική διαδικασία. Το άτομο δεν εξελίσσεται σε απομόνωση, αλλά μέσα από τη συνεχή επαφή και αλληλεπίδραση με το περιβάλλον του. Η ψυχική ωρίμανση είναι αποτέλεσμα κυματοειδούς πορείας επαφής – διαφοροποίησης – αφομοίωσης – ανασύνθεσης, όπως αναδεικνύεται στον κύκλο της επαφής.

Η συμβολή της Gestalt στην κατανόηση της ανάπτυξης

Η Gestalt δεν διαθέτει ένα ενιαίο αναπτυξιακό μοντέλο, όμως μέσα από την εργασία των F. Perls, P. Goodman, G. Salonia, και άλλων σημαντικών θεωρητικών, σκιαγραφείται μια πορεία που ακολουθεί το παιδί από τη γέννηση μέχρι την ωρίμανση του "εγώ" μέσα από φάσεις επαφής. Ο κύριος άξονας αυτής της προσέγγισης είναι ότι κάθε άνθρωπος αναπτύσσει τον εαυτό του μέσα στις σχέσεις και όχι παρά τις σχέσεις.

Τα Στάδια της Ανάπτυξης στην Προσέγγιση Gestalt

1. Η Φάση της Συμβολής (0 – 6 μηνών)

Το βρέφος γεννιέται μέσα σε έναν κόσμο που αρχικά βιώνει ως ενιαίο με τη μητέρα. Δεν υπάρχει διάκριση "εγώ" και "άλλος". Αυτή η πρώιμη συμβολή είναι ουσιώδης για την ασφάλεια και την επιβίωση.

Η μητέρα λειτουργεί ως "δοχείο" εμπεριέχουσας παρουσίας. Όταν είναι ψυχικά και σωματικά διαθέσιμη, το παιδί μπορεί να αρχίσει να συγκροτεί έναν βιώσιμο εσωτερικό κόσμο. Η έλλειψη αυτής της διαθεσιμότητας, αντίθετα, μπορεί να οδηγήσει σε φόβους κατακερματισμού ή αίσθηση διάλυσης.

Η ποιότητα αυτής της πρώτης συνάντησης καθορίζει εάν ο κόσμος γίνεται αντιληπτός ως ασφαλής ή εχθρικός.

2. Η Φάση της Ενδοβολής (6 – 9 μηνών)

Το παιδί αρχίζει να διακρίνει τα όρια του "εγώ". Η σχέση με τη μητέρα μεταβάλλεται: από ενότητα σε σχεσιακή ανταλλαγή. Μέσα από τη ματαίωση και την απόσταση, προκύπτει η εμπειρία του "άλλου" και ο πρώτος σχηματισμός του "εγώ".

Εκεί που άλλοτε υπήρχε μόνο ενότητα, τώρα γεννιέται η εμπειρία του «όχι» – και μέσα από αυτήν, το "εγώ".

Η τροφή παύει να είναι παθητική κατάποση και μετατρέπεται σε ενδοβολή - η άκριτη αποδοχή όχι μόνο τροφής αλλά και στάσεων, κανόνων και συναισθημάτων. Αν δεν υπάρξει ισορροπία μεταξύ ματαίωσης και ικανοποίησης, μπορεί να οδηγηθεί το παιδί σε υπερβολική εξάρτηση ή ψυχικές δυσκολίες όπως διπολικές τάσεις.

3. Η Προβολή (9 – 15 μηνών)

Το παιδί ανακαλύπτει τον εξωτερικό κόσμο μέσω της περιέργειας, της κίνησης και του πειραματισμού. Αναπτύσσει κινητικές και γνωστικές δεξιότητες, αλλά ακόμα αποδίδει εντάσεις και συναισθήματα στο περιβάλλον, αφού δεν τα αναγνωρίζει ως "δικά του".

Ό,τι δεν μπορεί να αντέξει μέσα του το παιδί, το προβάλλει στον κόσμο γύρω του

Η μητέρα (φροντιστής) χρειάζεται να προσφέρει ένα σταθερό καθρέφτισμα, χωρίς να αντιδρά ανταγωνιστικά. Το παιδί "δοκιμάζει" το περιβάλλον για να κατανοήσει τον εαυτό του. Η έλλειψη υποστήριξης μπορεί να οδηγήσει σε σχηματισμό ασταθών, οριακών μοτίβων σχέσεων.

4. Η Αναστροφή (15 – 18 μηνών)

Το παιδί αρχίζει να εσωτερικεύει τις εμπειρίες και να "φροντίζει τον εαυτό του", δηλαδή να καλύπτει ανάγκες του χωρίς εξωτερική παρέμβαση. Πρόκειται για το πρώτο βήμα ανεξαρτησίας.

Η πρώτη πράξη ανεξαρτησίας δεν είναι μια κραυγή, αλλά ένα δειλό βλέμμα πίσω, για να δει αν κάποιος ακόμη βρίσκεται εκεί.

Η αμφιθυμία είναι έντονη: από τη μία υπάρχει η χαρά της αυτονομίας, από την άλλη ο φόβος εγκατάλειψης. Οι εμπειρίες αυτής της φάσης καθορίζουν τον βαθμό ναρκισσιστικής δομής της προσωπικότητας και την ισορροπία μεταξύ αυτοϋποστήριξης και εξωτερικής στήριξης.

5. Η Τελική Επαφή (18 – 24 μηνών)

Σε αυτό το σημείο ο οργανισμός είναι ικανός να κάνει πλήρη, συνειδητή επαφή με το περιβάλλον και στη συνέχεια να αποσύρεται χωρίς φόβο απώλειας. Πρόκειται για τη φάση ωρίμανσης του εγώ.

Η ικανότητα να αγγίζω τον κόσμο και να επιστρέφω στον εαυτό μου είναι η απόδειξη πως υπάρχω.

Εφόσον έχουν ολοκληρωθεί τα προηγούμενα στάδια, η επαφή γίνεται υγιής, δημιουργική και αναζωογονητική. Οποιαδήποτε ασυνέχεια μπορεί να οδηγήσει σε παλινδρόμηση ή στασιμότητα.

6. Η Φάση της Μετα-Επαφής και ο Αφηγηματικός Εαυτός (24 – 36 μηνών)

Η εμπειρία της επαφής εσωτερικεύεται και το παιδί αποκτά την ικανότητα να αφηγηθεί την ιστορία του. Είναι πλέον σε θέση να πει "ποιος είμαι", να οργανώσει αναμνήσεις και να αποκτήσει συνέχεια στον εαυτό.

Αρχίζει να υφαίνει το νήμα της ταυτότητάς του μέσα από λέξεις, αναμνήσεις και νοήματα.

Η επιτυχής ολοκλήρωση αυτού του σταδίου σηματοδοτεί τη μετάβαση στην προσωπική φάση ανάπτυξης. Η δυσκολία στην αποχώρηση από την επαφή μπορεί να δημιουργήσει εμπόδια όπως εγωτισμός ή συγχώνευση, που οδηγούν σε ψυχονευρωσικές δομές.

Η Ολοκλήρωση του Πρώτου Κύκλου Ανάπτυξης

Περίπου στην ηλικία των 3 ετών, ολοκληρώνεται ο πρώτος κύκλος επαφής. Το παιδί πλέον μπορεί να σχετίζεται αυτόνομα και να προσαρμόζεται δυναμικά στις νέες εμπειρίες. Όμως, όταν παρεμβάλλονται παγιωμένες μορφές (fixed Gestalts), αυτές λειτουργούν ως εμπόδια.

Οι "ανοιχτοί λογαριασμοί" που δημιουργούνται σε σημεία όπου ο κύκλος δεν ολοκληρώθηκε σωστά παραμένουν ενεργοί, προκαλώντας δυσκολία στη μελλοντική επαφή και ανάπτυξη.

Συμπεράσματα και Θεραπευτική Σημασία

Η Gestalt θεραπεία μάς δείχνει ότι η ανάπτυξη δεν είναι μια γραμμική, βιολογικά προκαθορισμένη διαδικασία, αλλά μια πολυεπίπεδη εμπειρία ενσωμάτωσης, αλληλεπίδρασης και ανασύνθεσης. Το παιδί χρειάζεται ένα περιβάλλον που επιτρέπει την ανισορροπία ώστε να βρει τη νέα του ισορροπία με φυσικό ρυθμό.

Η κατανόηση αυτής της διαδικασίας είναι ζωτικής σημασίας για ψυχοθεραπευτές, γονείς, φροντιστές και ειδικούς ψυχικής υγείας. Παρέχει τη δυνατότητα να εντοπιστούν νωρίς τα εμπόδια και να καλλιεργηθούν τρόποι φροντίδας που προάγουν τη ψυχική ολοκλήρωση.

Βιβλιογραφία

• Adams, M. (2006). Towards an Existential Phenomenological Model of Life Span Human Development.

• Frank, R., & La Barre, F. (2011). The First Year of the Rest of Your Life: Movement, Development, and Psychotherapeutic Change.

• Perls, F. (1946). Ego Hunger and Aggression.

• Salonia, G. (1992). From We to I–Thou: A Contribution to an Evolutive Theory of Contact.

• Spagnuolo Lobb, M., Levi, N., & Williams, A. (2016). Gestalt Therapy with Children.

• Stern, D. N. (2018). The Interpersonal World of the Infant.

• Wheeler, G. (1998). Towards a Gestalt Developmental Model.

• Wheeler, G., & McConville, M. (2014). Heart of Development, Vol. 1: Early and Middle Childhood.

Ευγενία Μακρίδη

Ψυχολόγος / εκπ. Ψυχοθεραπεύτρια Gestalt